Thành phố thời thuộc Pháp

Thời thuộc Pháp, có 3 loại thành phố:

1/ Thành phố cấp 1 (municipalité de première classe) hay thành phố lớn (grande municipalité), thành lập theo Sắc lệnh của Tổng thống Pháp, gồm 3 thành phố:

• Sài Gòn (thành lập theo Sắc lệnh 8/1/1877, ban hành ngày 16/5/1877[1]. Một số tài liệu cho rằng thành phố Sài Gòn được thành lập theo sắc lệnh của Tổng thống Cộng hoà Pháp ngày 15/3/1874)[2].
• Hà Nội (thành lập ngày 18/7/1888)[3].
• Hải Phòng (thành lập ngày 19/7/1888)[4].

Tuy nhiên có ý kiến cho rằng Sắc lệnh ngày 19/7/1888 là Sắc lệnh thành lập các Hội đồng thành phố Hà Nội và Hải Phòng, chứ không phải là thành lập các thành phố ấy)[5].

2/ Thành phố cấp 2 (municipalité de deuxième classe) ngang cấp tỉnh, thành lập theo Nghị định của Toàn quyền Đông Dương (thời kỳ đầu thì của Thống đốc Nam Kỳ), gồm 3 thành phố:

• Chợ Lớn (Municipalité de Cholon), thành lập theo Nghị định của Thống đốc Nam Kỳ Charles Le Myre de Vilers ngày 20/10/1879.
• Đà Nẵng (Tourane) (thành lập theo Nghị định của Toàn quyền Đông Dương ngày 20/5/1889).
• Nam Định (thành lập theo Nghị định của Toàn quyền Đông Dương ngày 17/10/1921)[6].

3/ Thành phố cấp 3 (commune), thành lập theo Nghị định của Toàn quyền Đông Dương và trực thuộc tỉnh, do viên công sứ đầu tỉnh kiêm nhiệm chức đốc lý (tức thị trưởng), gồm:

• Đà Lạt (thành lập ngày 31/10/1920).[7]
• Thái Nguyên (Dưới thời Pháp thuộc, từ năm 1884 đến đầu Thế kỷ XX, cùng với việc tăng cường bộ máy đàn áp, mở rộng các cơ sở dịch vụ, thành phố Thái Nguyên được thực dân Pháp mở rộng và phát triển dân về phía tây nam, bao gồm phần đất có diện tích tương ứng với phường Trưng Vương, một phần các phường Túc Duyên, Hoàng Văn Thụ và Phan Đình Phùng ngày nay)[8].
• Hải Dương (thành lập ngày 23/12/1923)[9].
• Vinh - Bến Thủy (thành lập ngày 10/12/1927[10] trên cơ sở sáp nhập 3 đơn vị hành chính: thị xã Vinh, thị xã Bến Thuỷ và thị xã Trường Thi).
• Bạc Liêu (thành lập ngày 18/12/1928)[cần dẫn nguồn]. 1 tài liệu cho biết thị xã Bạc Liêu được thành lập ngày 18/12/1929 do Quyết định của Toàn quyền Đông Dương, là thị xã hỗn hợp của tỉnh Bạc Liêu.
• Cần Thơ (thành lập ngày 18/12/1928).[cần dẫn nguồn]
• Mỹ Tho (thành lập ngày 18/12/1928 và công nhận là thị xã hỗn hợp ngày 16/12/1938).[cần dẫn nguồn]
• Rạch Giá (thành lập ngày 30/4/1934).
• Thái Bình (Ngày 4/2/1895, Kinh lược sứ Bắc Kỳ ra quyết định sáp nhập các làng Kỳ Bá, Bồ Xuyên vào phủ lỵ Kiến Xương để lập Thị xã Thái Bình)[11].
• Thanh Hóa (thành lập ngày 31/5/1929).[12]
• Huế (thành lập ngày 12/12/1929).
• Quy Nhơn (thành lập ngày 30/4/1930).[cần dẫn nguồn]
• Phan Thiết (thành lập ngày 28/11/1933).[cần dẫn nguồn]
• Cáp Xanh Giắc (Cap Saint Jacques, nay là Vũng Tàu) (thành lập ngày 28/12/1934). Trước đó từ 11/11/1899-1/4/1905, Cap Xanh Giắc là thành phố tự trị (commune autonome). Có tài liệu cho biết ngày 1/5/1895, chính quyền thuộc địa ban hành nghị định chính thức thành lập thành phố Vũng Tàu.
• Long Xuyên (thành lập ngày 31/1/1935 và 16/12/1938).[cần dẫn nguồn]
• Bắc Ninh (thành lập ngày 19/10/1938).
• Đồng Hới thành lập năm 1939[13].

Sau Cách mạng Tháng 8

Ngay sau khi Cách mạng Tháng Tám thành công, Chủ tịch Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa trong Sắc lệnh số 77 ngày 21/12/1945 quy định có các thành phố sau đây: Hà Nội, Hải Phòng, Sài Gòn - Chợ Lớn, Nam Định, Vinh - Bến Thủy, Huế, Đà Nẵng, Đà Lạt. Hà Nội được đặt trực tiếp dưới quyền Chính phủ Trung ương, còn các thành phố khác thuộc quyền cấp kỳ (bộ).

Ngày 24/1/1946, Chủ tịch Chính phủ lâm thời lại quy định tạm coi các thành phố Nam Định, Vinh - Bến Thủy, Huế, Đà Nẵng như thị xã, tức là tỉnh sẽ thay kỳ trong việc quản lý.

Giai đoạn 1954 - 1975

Sau Hiệp định Genève, 1954, Việt Nam bị chia làm 2 miền. Mỗi miền lại có quy chế đô thị riêng.

Miền Bắc

Từ 1945-1957, miền Bắc có 3 thành phố trực thuộc Trung ương là Hà Nội, Hải Phòng, Nam Định.

Ngày 3/9/1957, thành phố Nam Định sáp nhập vào tỉnh Nam Định và trở thành tỉnh lỵ của tỉnh này. Trước đó, tỉnh lỵ tỉnh Nam Định đặt ở Hành Thiện, Xuân Trường. (Trước đó một thời gian, Nam Định còn là 3 đơn vị hành chính cấp tỉnh; gồm tỉnh Nam Định, tỉnh Bùi Chu và thành phố Nam Định trực thuộc trung ương).

Tính đến trước năm 1975, miền Bắc có 2 thành phố trực thuộc trung ương là Hà Nội, Hải Phòng cùng 3 thành phố trực thuộc tỉnh là Thái Nguyên, Việt Trì, Nam Định.

Miền Nam

Tại Miền Nam đến trước 1975 chính quyền Việt Nam Cộng hòa không xây dựng quy chế thành phố mà thành lập 2 cấp tương đương là Đô thành Sài Gòn và 10 thị xã tự trị trong đó có Huế, Đà Nẵng, Quy Nhơn, Nha Trang, Cam Ranh, Đà Lạt, Vũng Tàu, Mỹ Tho, Cần Thơ và Rạch Giá[14].

Về phân cấp hành chính các thị xã tự trị được tổ chức không giống nhau tùy theo ý nghĩa về quân sự và văn hóa.

• Các thị xã là những đô thị trực thuộc trung ương gồm Đà Nẵng, Cam Ranh và Vũng Tàu.
• Các thị xã vừa là đô thị trực thuộc trung ương đồng thời là tỉnh lỵ 1 tỉnh gồm Huế (tỉnh lỵ tỉnh Thừa Thiên) và Đà Lạt (tỉnh lỵ tỉnh Tuyên Đức đến 7/9/1967, sau đó tỉnh lỵ Tuyên Đức chuyển cơ quan về xã Tùng Nghĩa, quận lỵ quận Đức Trọng).
• Các thị xã là đô thị trực thuộc tỉnh nhưng hưởng quy chế tự trị cao tương đương các đô thị trực thuộc trung ương gồm Nha Trang (tỉnh Khánh Hòa), Quy Nhơn (tỉnh Bình Định), Mỹ Tho (tỉnh Định Tường), Cần Thơ (tỉnh Phong Dinh) và Rạch Giá (tỉnh Kiên Giang).

Về phân chia hành chính trong các thị xã: Các thị xã được chia thành các quận, có thị xã được chia thành vài quận trong một đơn vị hành chính độc lập trực thuộc trung ương, cũng có thị xã bao gồm vài quận trực thuộc một tỉnh nhưng các quận này ngoài trực thuộc tỉnh đó còn trực thuộc Thị xã tự trị quản lý nó. Cũng có thị xã không chia quận (Chỉ có 1 quận là chính thị xã đó). Các quận lại được chia thành các phường như ngày nay.

Danh sách các thị xã tự trị của chính quyền Việt Nam Cộng hòa

Giai đoạn 1975-1986

Sau khi thống nhất đất nước hệ thống quản lý các thành phố ở miền Bắc được giữ nguyên. tại miền Nam, Đô thành Sài Gòn - Chợ Lớn hợp nhất với tỉnh Gia Định thành Thành phố Hồ Chí Minh trực thuộc trung ương. Tất cả các thị xã tự trị bị giải thể.

• 6 thị xã tự trị được chuyển thành thành phố trực thuộc tỉnh: Huế (tỉnh Bình Trị Thiên), Đà Nẵng (tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng), Nha Trang (tỉnh Phú Khánh), Đà Lạt (tỉnh Lâm Đồng), Cần Thơ (tỉnh Hậu Giang) và Mỹ Tho (tỉnh Tiền Giang).
• Quy Nhơn và Rạch Giá trở thành các thị xã trực thuộc tỉnh Nghĩa Bình và Kiên Giang.
• Vũng Tàu hợp nhất với Côn Đảo trở thành đặc khu Vũng Tàu - Côn Đảo ngang cấp tỉnh nhưng không có đơn vị hành chính cấp huyện.
• Cam Ranh hợp nhất với huyện Cam Lâm tỉnh Khánh Hòa trở thành huyện Cam Ranh trực thuộc tỉnh Phú Khánh.
• Thành lập thành phố Biên Hòa trực thuộc tỉnh Đồng Nai vào năm 1976.

Như vậy đến trước năm 1986, Việt Nam có 3 thành phố trực thuộc trung ương: Hà Nội, Hải Phòng, Thành phố Hồ Chí Minh và 11 thành phố trực thuộc tỉnh: Đà Nẵng, Đà Lạt, Nam Định, Huế, Việt Trì, Thái Nguyên, Vinh, Mỹ Tho, Cần Thơ, Biên Hòa và Nha Trang.

Giai đoạn 1986 đến nay

Sau khi Việt Nam bước vào thời kỳ đổi mới, kinh tế phát triển nhanh chóng. Tốc độ đô thị hóa cũng tăng nhanh, dẫn đến sự ra đời và phát triển của rất nhiều thành phố trực thuộc tỉnh mới. Qua các năm, các thành phố được thành lập mới bao gồm:

• Quy Nhơn (1986).
• Vũng Tàu (1991).
• Hạ Long (1993).
• Thanh Hóa (1994).
• Buôn Ma Thuột (1995).
• Hải Dương (1997).
• Long Xuyên, Cà Mau, Pleiku, Phan Thiết (1999).
• Yên Bái, Lạng Sơn (2002).
• Điện Biên Phủ (2003).
• Thái Bình, Đồng Hới, Lào Cai (2004).
• Tuy Hòa, Bắc Giang, Rạch Giá, Quảng Ngãi (2005).
• Bắc Ninh, Tam Kỳ, Hòa Bình, Vĩnh Yên, Hà Đông* (2006).
• Cao Lãnh, Ninh Bình, Phan Rang - Tháp Chàm, Sóc Trăng, Hà Tĩnh, Sơn Tây* (2007).
• Hội An, Phủ Lý, Sơn La, Móng Cái (2008).
• Hưng Yên, Vĩnh Long, Đông Hà, Bến Tre, Tân An, Kon Tum (2009).
• Trà Vinh, Bảo Lộc, Tuyên Quang, Bạc Liêu, Vị Thanh, Hà Giang, Cam Ranh (2010).
• Uông Bí (2011).
• Cẩm Phả, Thủ Dầu Một, Bà Rịa, Cao Bằng (2012).
• Châu Đốc, Sa Đéc, Lai Châu, Tây Ninh (2013).
• Bắc Kạn, Tam Điệp, Sông Công (2015).
• Sầm Sơn (2017).
• Phúc Yên, Hà Tiên, Đồng Xoài (2018).
• Chí Linh, Long Khánh, Gia Nghĩa (2019).
• Dĩ An, Thuận An, Ngã Bảy (2020).

Ngày 1 tháng 8 năm 2008, cùng với toàn bộ tỉnh Hà Tây, thành phố Hà Đông và thành phố Sơn Tây được sáp nhập vào thành phố Hà Nội. Ngày 8 tháng 5 năm 2009, Chính phủ ra Nghị quyết chuyển Hà Đông thành quận và chuyển Sơn Tây thành thị xã cho đến nay.

Đến ngày 10 tháng 1 năm 2020, Việt Nam có 77 thành phố trực thuộc tỉnh. Cùng với sự gia tăng về số lượng thành phố trực thuộc tỉnh; một số thành phố trực thuộc tỉnh khác phát triển nhanh chóng, trở thành các trung tâm kinh tế lớn và được nâng cấp lên thành phố trực thuộc trung ương như Đà Nẵng (1997) và Cần Thơ (2004). Như vậy, hiện nay Việt Nam có 5 thành phố trực thuộc trung ương: Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẵng, thành phố Hồ Chí Minh, Cần Thơ và 77 thành phố trực thuộc tỉnh.